Η κύρια φιλοδοξία του όλου εγχειρήματος είναι η ανάδειξη μίας ιδιαίτερης, ιστορικώς σημαίνουσας και ερευνητικώς παρθένας πτυχής του πιάνου: τη συμμετοχή του σε μουσικά ιδιώματα διαφορετικά από αυτό της λεγόμενης «κλασικής» μουσικής της Δύσης. Η ερευνητική δράση εστιάζει στο δισκογραφημένο ρεπερτόριο ποικίλων μουσικών κόσμων ενός ευρέως γεωγραφικού τόξου. Κοινό σημείο αναφοράς αποτελεί ο τροπισμός που χαρακτηρίζει τα εν λόγω μουσικά ιδιώματα. Η μέχρι τώρα έρευνα δείχνει πως το όργανο είναι παρόν στους χώρους ζωντανής επιτέλεσης αλλά και στη δισκογραφία των εν λόγω ρεπερτορίων. Η ποικιλόμορφη παρουσία του είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την βιομηχανική επανάσταση, την τεχνολογική πρόοδο, και την κοσμοπολίτικη φύση μεγάλων αστικών κέντρων, τα οποία ανέπτυξαν αξιοσημείωτο όγκο δισκογραφίας. Η θέση του πιάνου στις κλασικές σπουδές μέχρι σήμερα συναρτάται αποκλειστικά στον εμβληματικό του ρόλο στην ιστορία της δυτικής μουσικής κοντσέρτων και δωματίου. Μία εναλλακτική επαναπροσέγγισή του με άξονα τις τροπικές μουσικές ανοίγει νέους δρόμους στην μουσική και την μουσικολογία, αλλά και όλες τις συναπτόμενες σε αυτές ακαδημαϊκές περιοχές, αναδεικνύοντας συγκλίσεις ετεροτήτων και υπηρετώντας την διαθεματικότητα και την διεπιστημονικότητα.
Η επιλογή του πιάνου, ως οχήματος για μία έρευνα «στα ανατολικά», μοιάζει εκ πρώτης όψεως παράδοξη: το όργανο αυτό είναι ταυτισμένο με τη δυτική μουσική, που συνηθίζουμε να αποκαλούμε «κλασική», και είναι ως εκ τούτου «εντοπισμένο» γεωγραφικά και πολιτισμικά.
Οι ετεροτοπίες του πιάνου στα ανατολικά είναι ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο μια ιδιαίτερη πρόκληση για τον ερευνητή. Συνδέονται με μια συνθήκη «οριακότητας» του ρόλου του ως όργανο μέσα σε ιδιώματα που έχουμε συνηθίσει να εννοούμε ως εξαρτημένα από μια συντηρητική παράδοση, με αυστηρούς «αντιδυτικούς» προσανατολισμούς. Αυτός ο ρόλος του πιάνου είναι ελάχιστα γνωστός, σε σημείο που να θεωρείται ανύπαρκτος. Μια προσεκτική ματιά στην δισκογραφία από τις αρχές του 20ού αιώνα αναδεικνύει πλήθος ηχογραφήσεων, που εκπλήσσουν με την ποικιλία και την ευρηματικότητα των τρόπων ένταξης του πιάνου στα εξεταζόμενα μουσικά ιδιώματα. Ακόμα πιο εκπληκτική δε είναι η ανάδειξη μιας άλλης οργανολογικής συμπεριφοράς του κατ’ εξοχήν συγκερασμένου οργάνου, που ενδίδει στον συγκρητισμό και την εκφραστική ευελιξία. Υποστηρίζεται σε αυτό από τις πολύμορφες παραδόσεις που συναντώνται στους υπό εξέταση τόπους, και υποχρεώνουν τον μελετητή στην επιστράτευση μιας πλειάδας θεωρητικών υπόβαθρων και μοντέλων σε μία ολιστική μεθοδολογία. Με τον τρόπο αυτό, οι ετεροτοπίες του πιάνου εξυπηρετούν παράλληλα τη χαρτογράφηση του δυναμικού τρόπου με τον οποίο συντίθενται οι τροπικές μουσικές, διατοπικά και διαχρονικά.
Δισκογραφημένο πιανιστικό ρεπερτόριο ανιχνεύεται με βεβαιότητα στις εξής χώρες: Ρωσία, Σερβία, Σλοβακία, Ρουμανία, Ελλάδα, Τουρκία, Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Ισραήλ, Λίβανος, Αίγυπτος, Τυνησία, Αλγερία, και Ιράν. Είναι όμως σχετικά ασφαλής η υπόθεση ότι και οι όμορές τους διαθέτουν παρόμοιο υλικό. Κοινό χαρακτηριστικό της γεωγραφικής αυτής περιοχής, παρά την μεγάλη διασπορά, είναι ο κύριος ρόλος που έχει ο μουσικός τροπισμός, ο οποίος αναδεικνύεται σε συνδετικό κρίκο των προαναφερθεισών παραδόσεων. Όταν το πιάνο διεισδύει μέσα στις παραδόσεις αυτές, είτε συμμετέχοντας σε ορχηστρικά σύνολα είτε σολιστικώς, μας υποχρεώνει να επανεκτιμήσουμε τα όρια ανάμεσα στην «δυτική» και την «ανατολική» μουσική, αλλά και την ίδια την υποτιθέμενη αντίθεσή τους εντός ενός ιδιαιτέρως φορτισμένου διπόλου. Μας επιτρέπει επίσης να αποδομήσουμε τους πάσης φύσεως εξωτισμούς (orientalism - occidentalism), αποκαλύπτοντας τεκμήρια μιας δημιουργικής συνύπαρξης, που υπερβαίνει τα συμβατικά σύνορα και τα πολιτισμικά στερεότυπα.
Ένα από τα θεμελιώδη στερεότυπα που δοκιμάζονται από τις ετεροτοπίες του πιάνου είναι η αντίθεση μεταξύ των λόγιων και των λαϊκών μουσικών. Ακόμα και στις παραδόσεις όπου το πιάνο είναι σχετικά δυσπρόσιτο, οι καλλιτέχνες δεν διστάζουν να δανειστούν πρακτικές και «διαλέκτους» φαινομενικά ανοίκειες προκειμένου να εκφραστούν δημιουργικά. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις, τα ίδια πρόσωπα δισκογραφούν ρεπερτόριο προερχόμενο και από τις δύο κατηγορίες.
Το ευρύτερο σύνολο των έργων που ηχογραφούνται με πιάνο «στα ανατολικά» μπορεί να θεωρηθεί ως ένα εκτεταμένο δίκτυο, που φέρνει κοντά τόπους γεωγραφικά και πολιτισμικά απομακρυσμένους. Ο τρόπος με τον οποίον κυκλοφορούν τα μουσικά δάνεια και αντιδάνεια μέσα στο σχήμα αυτό δεν είναι πάντα η ευθεία οδός της άμεσης γειτνίασης, αλλά η τεθλασμένη του ταξιδιού και της μετανάστευσης, και προπαντός των νέων μέσων, του ραδιοφώνου, του κινηματογράφου και φυσικά της δισκογραφίας (βλ., για παράδειγμα, τις ηχογραφήσεις του ρεμπέτικου στην Αμερική και αυτές Εβραίων μουσικών στην Τυνησία). Η τεθλασμένη αυτή κίνηση φέρνει επανάσταση, αφού υπερβαίνει τα γεωγραφικά σύνορα και «απο-εδαφικοποιεί» τα ρεπερτόρια, αποδίδοντας στο πιάνο νέους ρόλους σε νέους χώρους.
Πολλές ευχαριστίες στους φίλους Κώστα Βλησίδη, Μπάμπη Παπαδημητρίου, Charles Howard, Tony Klein, Ελένη Λιάσκου, Αλέξανδρο Ιωάννου, Πάνο Ιωαννίδη, Δημήτρη Σφίγγο, Γιώργο Κοκκώνη, Τάσο Θεοδωράκη, Ζωή Μέρτικα, Θανάση Γιώγλου, Σταύρο Κρομμύδα, Νικολέτα Φραγκουλίδου, Γιώργο Μωυσίδη, Ντίνο Μπουτσιούλη, Μαρία Δίντση, Νίκο Διονυσόπουλο και Κώστα Τσιτσάνη για τη βοήθειά τους στη συγκέντρωση του υλικού.
ΝΙΚΟΣ ΟΡΔΟΥΛΙΔΗΣ